Jasangarritasuna

From eusterm

Jasangarritasuna, kontzeptu eskema bat

Kontzeptu-eskema hau errepresentatzen duen datu-objektua: Q6772

Proiektuaren deskribapena

Egilea

Uxue Cárdenas Osés

Abiapuntua

Nire eskemak biltzen dituen terminoak hurrengo wikipedia artikulutik erauzi dira.

Hain zuzen ere, ingelesezko artikulu horrek biltzen dituen lotura urdinak dira. Dena den, eskeman ez dira artikuluan dauden termino guztiak agertzen, batzuk kendu nituelako. Era berean, artikuluan agertzen ez diren termino batzuk ere badaude, nire eskeman beharrezkoak zirelakoan gerora gehitu bainituen.

Helburuak

Helburu nagusia, jasangarritasunaren inguruko terminoak biltzen dituen baliabide terminologiko bat sortzea da, gaurkotasun handiko gai honen terminoak euskaraz bilatu eta konparatzeko aukera ematen duena. Azken finean, euskaraz ez da existitzen, edo gutxienez ez dut topatu, jasangarritasunaren gaiaren inguruko terminoak jasotzen dituen honelako tresnarik. Beraz, arazo horri konponbidea ematea da lan honen oinarrizko helburua.

Helburu nagusi hori gauzatu ahal izateko, hurrengo helburu espezifikoak ezarri dira:

  1. Baliokiderik ez daukaten terminoei euskarazko lexikalizazio eta definizio bat ematea. Horretarako erabilitako iturriak, metodologiaren atalean azaltzen dudan bezala wikipedia eta interneteko bestelako webguneak izan dira.
  2. Euskaraz jasotako kontzeptuen arteko harremanak ezartzea. Honetarako, baliabide terminologikoetan erabili ohi diren instance of, part of edo subclass of harremanak baliatu ditut.

Metodologia

Lehenik eta behin proiektuaren abiapuntu izan den gaia aukeratu nuen: jasangarritasuna. Aurretik esan bezala, proiektuaren abiapuntutzat Sustainability artikulua hartu nuen, han gaiaren inguruko hainbat termino biltzen baitziren eta gainera, hauek wikidatan egoteko aukera handiak zeuden.

Behin gaia eta iturria aukeratuta, lanaren hurrengo pausoa termino hautapena egitea izan zen. Azken finean, wikipediako artikuluan biltzen ziren termino guztiak ez nituen nire eskeman bildu nahi. Hautaketa hau egiteko, artikuluko terminoak excel batera erauzi zizkidan Davidek eta han joan nintzen terminoak kentzen. Honetarako, hainbat irizpide izan nituen kontuan. 

      1. Gaiarekin zerikusi handirik ez zeukaten terminoak kendu nituen, hala nola, economic development. 
      2. Gaiarekin zerikusia zeukaten baia zehatzegi edo orokorregi ziren terminoak kendu nituen. Zehatzegien adibide bat UN Conference 
         on the Human Environment izan daiteke eta orokorregien adibide bat, geology. 
      3. Izen propioak, bai pertsona eta baita erkundeenak ezabatu nituen ere, adibidez, UNDP.

Hautaketaren ondoren, terminoak Davidi bidali nizkion eta berak nire eskema sortu zuen, wikidatako eta euskaltermeko kontzeptuak lerrokatuz. Momentu honetan, eskemaren taulari behatuta, euskarazko lexikalizazio eta definiziorik ez zeukaten terminoak ikusi eta nire lehen helburuari heldu nion. Egia esan, euskarazko lexikalizazio edo definizioak faltan zituzten terminoak gehienak ziren.

Terminoei euskarazko lexikalizazioak emateko hurrengo pausoak jarraitu nituen: 

      1. Wikipedian/wikidatan horiek izan ahal zituzten itzulpen posibleak bilatzen hasi nintzen. 
      2. Wikipediako baliabideetan existitzen ez bazen, interneteko iturrietara jotzen nuen (posible zenean .eus webgune batera). 
      Bi kasuetan, lexikalizazioaren azpian erreferentzia bat gehitu nuen terminoa hartutako webguneko estekarekin.

Definizioekin jarraitutako prozedura nahiko antzekoa izan da. Wikipediako baliabideetan bilatu eta bestela internetera jo, bi kasuetan erreferentziak ipiniz. Topatutako definizio gehienak laburtu behar izan ditut, besetela luzeegiak zirelako hauek duten helbururako: modu azkarrean desanbiguatzea.

Lexikalizazio edo definizioren bat aurretik existitzen ez bazen, ingeleseko, frantseseko edo gaztelaniakoa itzultzen nuen. Horrelako kasuei erreferentzia jartzeko P73 propietatea sortu nuen "hortik itzulita" izenarekin eta horren ostean jatorrizkoaren linka jartzen nuen, nire itzulpenaren jatorria pixka bat azaltzeko.

Prozesu guzti horren ostean, termino guztiek euskarazko lexikalizazio eta definizioak dauzkate, ez dago hutsunerik nire eskeman. Dena dela, termino gehiegi ez dudanez eta baliabidea erabilgarriagoa bihurtze aldera, terminoen arteko harremanak sortzen hasi nintzen, ezagutza grafo bat edo antzeko baliabideren bat osatzeko helburuarekin. Horretarako hurrengo prozedura jarraitu nuen: 

      1. Aurretik nire terminoetan ezarrita zeuden harremanak (instance of, part of...) ikusi.
      2. Jada eustermen jasaota baldin bazeuden eta zuzenak baziren, horrela utzi, nahiz eta nire eskemaren kanpoko kontzeptuekin izan 
         erlazio horiek. Okerrak baldin baziren, zuzendu.
      3. Jatorri izan den wikipediako artikulua irakurriz eta interneten informazioa bilatuz, kontzeptu guztien arteko harremanak ezarri, 
         eskema beraren parte izan daitezen. 
         Pauso hau egin ahal izateko, kasu batzuetan kontzeptu berriak sortu behar izan ditut eustermen, wikidatakoekin lerrokatuz eta 
         nire eskeman sartuz. Adibidez, "ozono geruzaren zuloa" terminoa "ozono geruzarekin" harremanatu nahi nuen eta bigarren hau ez 
         neukan nire eskeman, beraz sortu behar izan nuen.
      4. Erlazio berri horiek eustermera pasa, eskuz. Honetarako propietate berri batzuk sortu behar izan ditut, hala nola "honen 
         konponbidea" (P105) edo "hau neurtzen du" (P107).

Emaitzak

Emaitza gisa, jasangarritasunaren gaiaren inguruko 75 termino berri jaso dira eustermen. Termino hauek euskarazko lexikalizazio eta definizioak dituzte, hauek wikipedia edo internetetik atera ditut. Horrez gain, terminoen harremanak ezarri ditut baita ere, gehien bat nire kabuz, baina gutxi batzuk wikidatak aurretik zeudenak oinarri hartuta. Beraz, lanaren bi helburuak bete ditut, behean dagoen galdeketan ikusi ahal den bezala.

Bestalde Wikidatari ere ekarpena egiten zaio proiektu honen bitartez. Azken fienean, eustermen jasotako euskarazko lexikalizazio, lexikalizazio alternatiboak eta definizioak Wikidatara pasatzen dira ere. Askotan, Wikidatan Q-a existitu arren, ez zegoen honen euskarazko lexikalizazio edo definiziorik. Nire proiektuaren bitartez, lantzen ditudan kontzeptu guztiek wikidatan euskarazko lexikalizazio eta definizio bat eta, kasu batzuetan, baita lexikalizazio alternatiboak ere izanen dute.

Etorkizunari begira

Etorkizunari begira, proiektu honetan gehiago sakontzeko aukera dagoela pentsatzen dut. Alde batetik, jasangarritasunaren gaiaren inguruko termino gehiago bildu daitezke (zehatzago edo teknikoago direnak, agian) eta hauek jada daudenekin harremanatu. Beste alde batetik, hauen definizioak gehiago garatzeko aukera dago ere, ez deskribapenaren atalean jartzeko baizik eta definizioaren atalean.

SPARQL

Eskema honetako kontzeptuan hiztegi hirueleduna ikusteko, erabili galdeketa hau. 

#title:"Jasangarritasuna" eskemako kontzeptuak hiru hizkuntzetan

PREFIX euswb: <https://eusterm.wikibase.cloud/entity/>
PREFIX eusdp: <https://eusterm.wikibase.cloud/prop/direct/>

select ?concept (iri(concat("http://www.wikidata.org/wiki/",?wd)) as ?wikidata)
?euLabel (group_concat(distinct str(?euAltLabel);SEPARATOR="; ") as ?euAltLabels)
?euDef ?eusLex_eskuz ?eusDef_eskuz
?esLabel (group_concat(distinct str(?esAltLabel);SEPARATOR="; ") as ?esAltLabels)  
?esDef
?enLabel (group_concat(distinct str(?enAltLabel);SEPARATOR="; ") as ?enAltLabels)  
?enDef
where {
  ?concept eusdp:P6 euswb:Q6772;
           eusdp:P1 ?wd.
  optional{?concept eusdp:P8 ?eusLex_eskuz.}
  optional{?concept eusdp:P13 ?eusDef_eskuz.}
  optional{?concept rdfs:label ?euLabel. filter(lang(?euLabel)="eu")}
  optional{?concept skos:altLabel ?euAltLabel. filter(lang(?euAltLabel)="eu")}
  optional{?concept schema:description ?euDef. filter(lang(?euDef)="eu")}
  optional{?concept rdfs:label ?esLabel. filter(lang(?esLabel)="es")}
  optional{?concept skos:altLabel ?esAltLabel. filter(lang(?esAltLabel)="es")}
  optional{?concept schema:description ?esDef. filter(lang(?esDef)="es")}
  optional{?concept rdfs:label ?enLabel. filter(lang(?enLabel)="en")}
  optional{?concept skos:altLabel ?enAltLabel. filter(lang(?enAltLabel)="en")}
  optional{?concept schema:description ?enDef. filter(lang(?enDef)="en")}
  
 } group by ?concept ?wd ?euLabel ?euAltLabels ?euDef ?eusLex_eskuz ?eusDef_eskuz ?esLabel ?esAltLabels ?esDef ?enLabel ?enAltLabels ?enDef
order by ?euLabel

Try it!

Jasangarritasuna eskemako kontzeptuak: Eustermen eta Wikidatan dituzten lexikalizazio hobetsiekin eta definizioekin

#title:Jasangarritasuna eskemako kontzeptuak: Eustermen eta Wikidatan dituzten lexikalizazio hobetsiekin eta definizioekin
PREFIX euswb: <https://eusterm.wikibase.cloud/entity/>
PREFIX eusdp: <https://eusterm.wikibase.cloud/prop/direct/>
PREFIX wd: <http://www.wikidata.org/entity/>

select ?eusterm_item ?wikidata_item ?eskuz_lex ?eskuz_def ?eusterm_label (group_concat(distinct str(?eusterm_altLabel);SEPARATOR="; ") as ?eusterm_altLabels) ?eusterm_def 
       ?wikidata_label ?wikidata_altLabels ?wikidata_def

where {
  ?eusterm_item eusdp:P6 euswb:Q6772;
           eusdp:P1 ?wd.
   bind (iri(concat(str(wd:),?wd)) as ?wikidata_item)
  optional {?eusterm_item eusdp:P8 ?eskuz_lex.}
   optional {?eusterm_item eusdp:P13 ?eskuz_def.}
  optional {?eusterm_item rdfs:label ?eusterm_label. filter(lang(?eusterm_label)="eu")}
  optional {?eusterm_item skos:altLabel ?eusterm_altLabel. filter(lang(?eusterm_altLabel)="eu")}
  optional {?eusterm_item schema:description ?eusterm_def. filter(lang(?eusterm_def)="eu")}
  
  SERVICE <https://query.wikidata.org/sparql> { select ?wd ?wikidata_item ?wikidata_label (group_concat(distinct str(?wikidata_altLabel);SEPARATOR="; ") as ?wikidata_altLabels) ?wikidata_def
  WHERE { 
       ?wikidata_item rdfs:label ?label. filter(lang(?label)="en")
       optional {?wikidata_item rdfs:label ?wikidata_label. filter(lang(?wikidata_label)="eu")}
       optional {?wikidata_item schema:description ?wikidata_def. filter(lang(?wikidata_def)="eu")} 
       optional {?wikidata_item skos:altLabel ?wikidata_altLabel. filter(lang(?wikidata_altLabel)="eu")}
                        } group by ?wd ?wikidata_item ?wikidata_label ?wikidata_altLabels ?wikidata_def
  }
 } group by ?eusterm_item ?wikidata_item ?eskuz_lex ?eskuz_def ?eusterm_label ?eusterm_altLabels ?eusterm_def ?wikidata_label ?wikidata_altLabels ?wikidata_def

Try it!

Jasangarritasuna eskemako kontzeptuak: Erlazioak

#defaultView:Graph
#title:"Jaasangarritasuna" eskemako kontzeptuak

PREFIX euswb: <https://eusterm.wikibase.cloud/entity/>
PREFIX eusdp: <https://eusterm.wikibase.cloud/prop/direct/>

select ?subject ?subjectLabel ?edge ?object ?objectLabel
where { 
  ?object eusdp:P6 euswb:Q6772.
   ?subject ?edge ?object.
  values ?prop { eusdp:P3 eusdp:P4 eusdp:P5 eusdp:P105 eusdp:P107}
  SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language "eu, en". }
}

Try it!

Retrieved from "https://eusterm.wikibase.cloud/w/index.php?title=Jasangarritasuna&oldid=29139"